1989 оны арванхоёрдугаар сарын 06. Эрдэнэт хотод цуглаан болж Эрдэнэтээс Орос цэргийн ангийг гаргах, Тосон Заамарын алтны уурхайг ашиглахгүй байх, “Эрдэнэт” үйлдвэрийг үндэсний үйлдвэр болгох, баригдаж байгаа Эсгий, эсгий гутлын үйлдвэрийг барихгүй байх, Мод дамжуулах үйлдвэрийг нэн даруй хаах гэсэн шаардлагыг Намын төв хорооны V бүгд хуралд МАХН-ын хорооны дарга н.Мянганбаяр, Эрдэнэт хотын дарга Д.Тогооч нараар явуулсан бөгөөд Намын төв хорооны V бүгд хурал дээр “Сэтгэлийн хөөрөлтөй, сэгсгэр үстэй хэдэн залуус давраад байна, дараад өг” гэж хэлж байжээ...
1989 оны арванхоёрдугаар сарын 07. Ховдын Багшийн дээд сургуулийн хэсэг багш оюутан Ард Аюушийн талбайд анхны улс төрийн жагсаал цуглаан хийж МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчоо, Засгийн газрыг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцрохыг шаардсан Өргөх бичгийг аймгийн Намын хорооны Бүгд хурлын үеэр Улаанбаатарт хүргүүлэхээр гардуулж байжээ...
1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10. Санжаасүрэнгийн Зоригоор удирдуулсан Монголын Ардчилсан Холбоо анхны цуглаанаа 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд Хүүхэд залуучуудын соёлын төв /одоогийн Залуучуудын Төв/ -ийн гадаа хийж олон намын систем тогтоох, хүний эрхийг дээдлэх, бүх нийтийн сонгуулийг хугацаанаас нь өмнө 1990 оны эхний хагаст багтаан явуулах, хэлмэгдэгсдийг цагаатгах, хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаатай болгох зэрэг 13 зүйлийн шаардлага тавьснаар Монголд ардчилсан хувьсгал эхэлснийг зарлан тунхаглалаа. Анх удаа зөвшөөрөлгүй хийсэн энэ цуглаанд 300 шахам хүн сайн дураараа ирж оролцсон. Цуглааны үеэр “Хонх” хамтлагийн дуучин уран бүтээлч С.Цогтсайхан, Н.Энхбаяр хоёр алдарт “Хонхны дуу”-гаа дуулсан нь ардчилсан хувьсгалын сүлд дуу болсон юм.
1990 оны нэгдүгээр сарын 21. МоАХ-ны улс төрийн шаардлагуудыг нам, төрийн удирдлагууд хүлээж авахгүй байсан тул МоАХ дөрөв дэх цуглаанаа 1990 оны нэгдүгээр сарын 21-нд нийслэлийнхээ төв талбайд зохион байгуулав. Цуглаан дээр МоАХ-ны Ерөнхий зохицуулагч С.Зориг “МАХН нийгмийн удирдан чиглүүлэгч мөн” гэсэн томъёоллыг Үндсэн хуулиас хасахыг дахин шаардав.
Үйл явдал ийнхүү үргэлжилсээр Ардчилсан нам байгуулагдав. Төрийн хяналтаас хараат бус анхны хэвлэл гарав. 100 мянган иргэний жагсаал болов. Сүхбаатарын талбайд өлсгөлөн зарлав. Радио телевизээр шууд болсон хэлэлцээрт МоАХ-ыг төлөөлж Санжаасүрэнгийн Зориг, нөгөө талаас Сайд нарын зөвлөлийн дарга Д.Содном нар оролцон зөвшилцөлд хүрч нам төрийн тэргүүн Ж.Батмөнх МАХН-ын Төв хороо, Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч байгаагаа мэдэгдлээ. МАХН, Ардчилсан нам зөвшилцөлд хүрлээ. Улс төрийн товчоо огцров. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж нэг намын 70 жилийн ноёрхол зогссон. Чөлөөт хэвлэлүүд төрөн гарав. Монголын ардчилсан холбоо, Монголын ардчилсан намын шаардлагуудыг амьдралд хэрэгжүүлэх явц удаан байгааг эсэргүүцэж 1990 оны дөрөвдүгээр сарын 27-нд Засгийн газрын ордныг бүсэлж, “пикет” гэж алдаршсан цуглаанаа хийв. Жагсагчид, цагдаа нарын хооронд мөргөлдөөн гарах аюул үүссэн тул С.Зориг “Биднийг дэмжиж байгаа нь суугаарай” хэмээн олон түмнийг тайвшруулж байлаа. Улс төрийн намууд зөвшилцөлд хүрснээр анхны ардчилсан сонгууль болж, шинэ Үндсэн хууль батлагдлаа.
...Энэ бол монголчуудын мэдэх ардчиллын түүх. Яг энэ үеийн түүх бол Монголын ардчилсан холбооны түүх, ардчилагчдынх. Д.Сүхбаатарын талбайд “Хонхны дуу” цуурайтаж, цагаан хоолойгоор “Улс төрийн товчоог огцрохыг шаардаж байна”, “Монголчууд аа, мориндоо” гэх үгс цуурайтаж, тэрүүхэндээ жийрхэж, тэр хавиар эргэлдэхээс ч айдаг байлаа. Үеэл ах маань цуглаанд хамт очъё, өлсгөлөн зарлаж байгаа хүмүүстэй хамт сууя гэж өдөр бүр гуйна. Дөнгөж оюутан болоод байсныг ч хэлэх үү, Улс төрийн товчоо гэдэг бол хэзээ ч хүрэхгүй оргил, хэн ч муулж зүрхлэхгүй асар том хүч гэж ойлгодог мань мэтэд учрыг нь олох бүү хэл, олъё гэж оролдохыг ч хүсэхгүй тийм л үйл явдал өрнөж байсан үе. Энэ бол ардчилалтай танилцсан миний түүх. Хүнсний дэлгүүрээс картаар талх давс авахын хажууд үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх нь юу юм, юу ч биш санагдаж байлаа. Харин өнөөдөр бид ардчиллын буяныг буруугаар хэрэглэж, буруу эдэлж байгаад харамсахаас өөр яах билээ. “Аливаа ардчиллын лугших судас нь хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх” гэдэг үг бий. Үг хэлэх эрх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхээ эдэлж байгаа нэрээр хэн, юу дуртайгаа хэлж ярьж, бичиж, шүүмжилж, доромжилж, гүтгэдэг болсон. Худлаа биш. Ардчиллаар олдсон боломжоо бид ашиглаж чадахгүй байгаа нь эмгэнэлтэй. “Монголын ардчилал бол Монгол Улстай өөртэй нь эн тэнцүү үнэ цэнтэй” гэж нэгэн нийтлэлч бичсэн байдаг. Товчхондоо онож хэлсэн үг. Залуус ардчилал ямар үнэ цэнээр олдсоныг, 70 жил ноёрхсон нэг намын дарангуйллыг хэрхэн буулгасныг мэдэж байх ёстой. Ардчиллыг Монголд авчирсан Монголын ардчилсан холбооны анхдагчдыг үнэлдэг байх хэрэгтэй. Миний мэдэх ардчилал өнөөдөр хэрхэн яаж хөгжсөнийг, миний таних ардчилагчид өнөөдөр хэдэн нүүртэй болж, хэрхэн хөлжсөнийг хэн хүнгүй мэдэж байгаа. Ардчилагчид, Ардчилсан холбооныхон энэ өдрүүдэд баяраа тэмдэглэж байна. Цагаан морин жилийн хувьсгал эхэлсэн 1989 оноос хойш 30 он улирч, жагсаал цуглааныг толгойлсон, уриалсан жинхэнэ ардчилагчид цөөрсөөр байна. Жагсаал цуглаан зохион байгуулж, төр засгийн бодлого шийдвэр, тогтолцоог шүүмжилж, өлсгөлөн зарлаж байсан мянга мянган ардчилагчид баярлах эрхтэй. Харин бид тэдэнд баяр хүргэх үүрэгтэй юм.